Dossier Bodemgezondheid

Wat is bodemgezondheid?

Een gezonde bodem heeft het vermogen om te functioneren als een levend ecosysteem en planten, dieren en mensen in stand te houden. Door de term bodemgezondheid (soil health) wordt de rol van bodems in het ‘One Health’ principe benadrukt en wordt aangetoond dat de gezondheid van bodems nauw samenhangt met de gezondheid van mensen, planten, dieren en ecosystemen.

Een (gezonde) bodem zorgt voor tal van ecosysteemdiensten:

• Productie van voedsel, voeder en grondstoffen
• Stockeren van koolstof (klimaatmitigatie)
• Laten infiltreren van water bij overvloedige neerslag (klimaatadaptatie)
• Bufferen van water tegen droogte (klimaatadaptatie)
• Vasthouden en vrijzetten van nutriënten
• Herbergen van bodembiodiversiteit met zijn bijbehorende functies

Bodems en klimaat

Bodems kunnen de klimaatverandering helpen tegengaan door CO₂ (via gewassen) uit de lucht te capteren en als koolstof op te slaan. Wereldwijd zit er drie keer zoveel koolstof in de bodem als in de atmosfeer. Om de klimaatverandering tegen te gaan, moeten we ervoor zorgen dat deze koolstof in de bodems gestockeerd blijft. Daarnaast moeten we het potentieel om koolstof op te slaan in veel van onze landbouwbodems beter gaan benutten.

Door de klimaatverandering ondervindt de landbouw zowel meer problemen met droogte als met wateroverlast. Gezonde bodems slaan enerzijds meer water op en laten een goede doorworteling toe, zodat planten minder snel last krijgen van de droogte. Gezonde bodems zijn anderzijds ook veerkrachtiger bij wateroverlast, omdat ze sterkere bodemkruimels hebben die minder snel loskomen en afspoelen en omdat ze het water beter laten infiltreren.

Met andere woorden, zowel in de strijd tegen de klimaatverandering als in onze bescherming tegen de gevolgen van die klimaatverandering spelen gezonde bodems een cruciale rol.

Bodembiodiversiteit

Gezonde bodems barsten van het leven. Ze herbergen naar schatting meer dan 25% van de globale biodiversiteit.

Samen staat dit ‘bodemleven’ in voor talloze functies:

• Plantenziekten en –plagen onder controle houden
• Organische stoffen tot plantenvoedingstoffen recycleren
• Associaties aangaan met plantenwortels (bv. bij soja)
• Bodemstructuur verbeteren met positieve gevolgen voor de aëratie
• Water en nutriënten vasthouden
• Betere plantproductie die minder afhankelijk is van inputmiddelen zoals (kunst)mest

Lange tijd bleef de kennis over bodembiodiversiteit beperkt. Dankzij nieuwe DNA en RNA gebaseerde technieken zijn we nu beter in staat om de bodembiodiversiteit in kaart te brengen en beginnen we zijn functies, complexe onderlinge interacties en interacties met plantenwortels beetje bij beetje beter te begrijpen.

Verdichting en erosie

Landbouwbodems staan onder druk. Een lage gewasdiversiteit, zware machines, oogsten in natte omstandigheden en afnemende bodemorganische stofgehaltes zorgen voor meer bodemverdichting en een grotere gevoeligheid aan erosie. Samen met landbouwers gaat ILVO op zoek naar manieren om problemen met erosie en verdichting te vermijden en om storende verdichte bodemlagen op een duurzame manier op te heffen.

Hoe houden we bodems gezond?

Organisch materiaal toevoegen

Bodemorganische (kool)stof en het bodemleven zijn de motor van een gezonde bodem. Deze motor wordt draaiend gehouden door het toevoegen van stabiel organisch materiaal zoals stalmest en compost, maar ook wortels, wortelexudaten, resten van groenbedekkers en gewasresten zoals stro dragen in belangrijke mate bij. Daarom is het belangrijk om bodems zo weinig mogelijk braak te laten.

Teeltrotatie en -diversiteit

Een grotere diversiteit van gewassen en groenbedekkers zal ook de diversiteit van het bodemleven ten goede komen. Vroegrijpe gewassen en rassen kunnen meestal in betere omstandigheden geoogst worden wat leidt tot minder verdichting en een beter ontwikkelde groenbedekker nadien. Intensief wortelende en diepwortelende gewassen dragen dan weer bij tot een goede bodemstructuur.

Verstandig bekalken en bemesten

De pH optimaal houden door op tijd te bekalken is een eenvoudige maar noodzakelijke maatregel, net als het in de gaten houden van optimale nutriëntenbalansen zonder over te bemesten.

Verstandig bewerken

Werken in voldoende droge omstandigheden, met minder zware machines en verlaagde bandendruk helpt om bodemverdichting te vermijden. Ook minder intensief en minder diep bewerken spaart de bodem.

Hoe meten we bodemgezondheid?

Voor het meten van de bodemkwaliteit wordt traditioneel gewerkt met chemische, fysische en biologische indicatoren. Deze indicatoren staan vaak in correlatie met elkaar. Sommige bodemindicatoren, zoals biologische, zijn heel variabel in de tijd en de meeste bodemkenmerken, zoals fysische, kunnen ook binnen een perceel een grote variabiliteit vertonen. Dit maakt het meten van de bodemgezondheid en het adviseren van een aangepast bodembeheer niet eenvoudig.

De laatste jaren is er een scala innovatieve meettechnieken zoals high-throughput sequencing, bodemscans, sensoren en remote sensing beschikbaar die ons direct of indirect meer kunnen vertellen over de bodemgezondheid. De vraag is hoe we die zowel traditionele als meer nieuwe methodes slim kunnen verbinden in functie van een datagedreven duurzaam bodembeheer.

ILVO werkt samen met het departement Landbouw & Visserij aan het ontsluiten van bodemdata via een bodempaspoort.

Gezonde bodem als deel van een systeem

De landbouwer bepaalt welke gewassen en groenbedekkers worden geteeld en maakt keuzes in verband met bemesting, bewerkingen en gewasbescherming. Landbouwers werken echter in een bepaalde socio-economische context en worden beïnvloed door tal van actoren zoals het beleid, de toeleveranciers en afnemers, onderzoek en voorlichting en de consument. Binnen dit systeem is het de vraag hoe werken aan gezonde bodems en het leveren van ecosysteemdiensten zoals koolstofopslag en waterberging voor de landbouwer een verdienmodel kan zijn.

Lees ook deze dossiers

• Bodemerosie
• Bodemverbetering met organische meststoffen
• Bodemorganische koolstof
• Bodemverdichting (binnenkort)
• Water in de landbouw