Dossier Water in de landbouw

Is er nu te veel of te weinig water in Vlaanderen?

Het regent vaak in België en toch staat ons land hoog op de wereldranglijst van regio’s met waterstress. Dat betekent dat we een hoog risico hebben op situaties waarbij niet alle watergebruikers nog voldoende water kunnen krijgen om aan hun vraag te voldoen. Dat zal zéker zo zijn in de toekomst, waar we ons mogen verwachten aan meer weersextremen door de klimaatverandering en dus ook meer droge periodes of hevige buien met wateroverlast. Gecombineerd met onze hoge verstedelijkingsgraad, verhardingsgraad en bevolkingsdichtheid, zorgt dit ervoor dat onze watervoorraden onder druk staan. Ook al hebben we het gevoel dat het hier vaak regent en er genoeg water voorhanden is...

Is dat de schuld van de landbouw?

Als we naar de cijfers kijken, is de landbouw in Vlaanderen niet de grootste verbruiker van water: slechts ca. 9% van het totale waterverbruik komt van landbouwactiviteiten. Er zijn wel grote regionale verschillen. In West-Vlaanderen gaat het bv. om 40%. Dat heeft ook te maken met de grote verschillen tussen sectoren in de landbouw. Zo verbruiken veeteelt en groententeelt een stuk meer water dan akkerbouw.

Toch spreken we erg vaak over landbouw als het droog is. Dat komt omdat de landbouw, net als de natuur, erg kwetsbaar is als er niet voldoende water is.

Hoe kan landbouw het beter doen?

Over het algemeen moet de landbouw, net als andere gebruikers, water een plaats geven op het bedrijf en in het landschap. Kernwoorden zijn infiltreren, bufferen en hergebruiken.

• Infiltreren: Dat wil zeggen zeker niet meer verharden en liefst zelfs 'ontharden'. Maar ook water niet meteen via beken en drainageinfrastructuur afvoeren, in tegendeel water zoveel mogelijk ophouden en het de tijd geven om in de bodem te infiltreren.
• Bufferen: Hier hebben we het over het vergroten van de opslagcapaciteit van water op het bedrijf. Maximaal regenwater opslaan om later te hergebruiken bijvoorbeeld.
• Hergebruik van water: Er zijn al voorbeelden in de sector van hergebruik, bv. een diepvriesbedrijf dat het spoelwater van de groenten terug laat stromen naar de velden van de groentetelers na zuivering via een gemeenschappelijke infrastructuur. In de veeteelt zijn er voorbeelden van bedrijven die de vloeibare fractie van mest willen opzuiveren om grasland te irrigeren.

Welke sectoren verbruiken het meeste water binnen landbouw?

Momenteel verbruiken de glastuinbouw en de veeteelt het meeste water. In de glastuinbouw is maximaal inzetten op circulaire waterstromen en efficiënte irrigatietechnieken een prioriteit. Bij de veeteelt moeten we over betere cijfers beschikken om te weten welke waterstromen verminderd kunnen worden. Daar speelt ook de kwaliteit van het water een rol, toch als het over drinkwater gaat.

Welke lange termijn oplossingen zijn er om beter om te gaan met lange periodes van droogte?

Zeker op lange termijn moeten we maximaal inzetten op infiltreren, bufferen en hergebruiken.

• Bodembeheer. We weten dat een goede bodemstructuur ervoor zorgt dat water goed kan infiltreren, maar ook dat het water vastgehouden wordt. Er zijn heel wat dingen die hier invloed op hebben: bodembewerking, toevoegen van organisch materiaal,... Het is vaak ook heel erg afhankelijk van de lokale omstandigheden. Verder onderzoek is nodig, maar de telers blijven niet achter en experimenteren vaak zelf al om zo goed mogelijk voor hun bodem te zorgen.
• Infrastructuur: werken aan efficiënte lokale irrigatieinfrastructuur voor en door de groep van lokale wateraanbieders en watergebruikers, zodat water gegroepeerd gebufferd en verzameld kan worden en over het gebied verdeeld kan worden wanneer het nodig is.
• Teelten: kiezen naar teelten die droogtetolerant zijn is ook een goed idee uiteraard. Daar ligt ook een rol voor veredelaars en zaadproducenten.

Wat is de impact van klimaatverandering op de grondwatertafel?

Dat is een complex verhaal en er is helaas geen eenduidig antwoord. Zelfs voor het ondiepe grondwater is de impact van klimaatverandering niet eenduidig. Over het algemeen verwachten we door de klimaatverandering in Vlaanderen minder neerslag in de zomer maar meer in de winter. En grondwater wordt vooral gevoed in de winter. Maar er zijn zowel modellen en scenario’s die voorspellen dat deze grondwatervoeding in Vlaanderen door klimaatverandering zal stijgen als modellen en scenario's die zeggen dat de grondwatervoeding zal dalen.

De onzekerheid op toekomstige voorspellingen van grondwatervoeding is dus enorm groot. Al verhogen de observaties van de grondwaterstanden de laatste jaren helaas de waarschijnlijkheid dat het effect vooral een daling van het grondwater zal zijn. Voor het diepe grondwater zal het er vooral van afhangen of we door klimaatverandering en watertekorten 'verplicht' zullen zijn om meer grondwater uit de diepe ondergrond op te pompen en of de overheid (Vlaanderen/Europa) dat al dan niet zal toelaten.

Wat is de impact van klimaatverandering op het oppervlaktewater?

Meer extremen in de weersomstandigheden betekent meer extremen voor het oppervlaktewater. We kunnen ons dus zowel aan meer overstromingen als aan zeer lage debieten (-30%->-70% in de zomer) verwachten in de toekomst. Vandaar ook de nood aan captatieverboden om kwetsbare natuur, scheepvaart, drinkwaterproductie, koelwater voor industrie enz. stroomafwaarts niet in gevaar te brengen. Bovendien stromen rivieren vaak door verschillende regio's en landen en is het dus noodzakelijk om het waterbeheer en beleid van de regio's en landen op elkaar af te stemmen. De Maas is hier een goed voorbeeld van.

Hoe kunnen we op een verantwoorde manier water opslaan en beregenen in de landbouw?

Dat is een grote uitdaging. Als de trend zich doorzet, zal het geïrrigeerd areaal toenemen. In combinatie met een stijgende watervraag door andere gebruikers en dalende voorraden is dat geen goede trend. Toch denkt ILVO dat er toekomst is voor irrigatie in de landbouw. Hoe dan? Voor goede irrigatiepraktijken kunnen we in België nog iets leren van landen waar irrigatie al lang ingeburgerd is.

• Irrigatiesturing: door met sensoren op het veld en/of in de lucht het bodem-plant systeem op te volgen, kunnen we veel nauwkeuriger voorspellen hoeveel water er nodig is en wanneer.
• Irrigatietechnieken: er wordt in Vlaanderen nog vaak geïrrigeerd met de haspel op het veld omdat dit een mobiele installatie is en vroeger maar zelden geïrrigeerd moest worden. Wanneer het langer droog is, zijn andere irrigatietechnieken waarschijnlijk te verkiezen. Druppelirrigatie is het voor de hand liggende voorbeeld, maar ook binnen de groep van sprinkler irrigatie zijn er heel wat factoren die de efficiëntie beïnvloeden.

Sarah Garré: "We moeten ten slotte ook naar het bredere plaatje kijken. Momenteel hebben we bv. geen zicht op het specifieke waterverbruik van producten die voornamelijk bestemd zijn voor export. Nochtans heeft deze export van 'virtueel' water een impact op onze lokale waterbalans. En wat met de kostprijs van water? Vanaf wanneer krijgt water echt 'gewicht' in de economische balans van alle watergebruikers?"

Hoe draagt ILVO bij aan de oplossing?

Klimaatverandering en waterbeheer hangen nauw samen. Daarom coördineert Sarah Garré binnen het Expertisecentrum voor Landbouw en Klimaat (ILVO-ELK) het onderzoek rond het thema water, landbouw en klimaat, waar veel ILVO-wetenschappers vanuit allerlei disciplines bij betrokken zijn. Zo bouwt ILVO het water-gerelateerd onderzoek verder uit en zet het strategisch onderzoek op poten om de wateruitdagingen van de toekomst het hoofd te bieden.

Sarah Garré: "Om de Vlaamse landbouw weerbaar te maken tegen klimaatverandering, droogte en wateroverlast, moeten we enerzijds het aanbod aan water vergroten en spreiden in de tijd, en anderzijds ook de vraag naar water verkleinen."

Waterradar

Een resultaat van ILVO-onderzoek rond water in de landbouw is WaterRadar. Een online tool waarmee landbouw- en tuinbouwers eenvoudig op zoek kunnen gaan naar geschikte alternatieve waterbronnen in de buurt van hun percelen.

Samen met de betrokkenen voor een systemische aanpak

Het is erg belangrijk om aandacht te hebben voor de impact van maatregelen op het hele agro-ecosysteem. ILVO wil door het ene probleem op te lossen, geen nieuw probleem creëren. Dat kan alleen als we een systemische bril gebruiken en structureel denken, op lange termijn. Dat doet ILVO door samen met landbouwers en andere watergebruikers na te denken over problemen en oplossingen, van veld tot vork. Een goed voorbeeld van zo’n samenwerking is het WaterProtect project, waarin ILVO lokale gebiedscoalities begeleidde om samen met landbouwers in een gebied de waterkwaliteit van beken en rivieren te verbeteren.

Wat gebeurt er op het terrein?

Landbouwers en bedrijven nemen zelf ook veel initiatief. Dat kan gaan van het bevorderen van infiltratie op de velden met infiltratiepoelen, swales en stuwen in grachten over het ontwerpen van efficiënte irrigatieapparatuur tot het experimenteren met mulchtechnieken en agro-ecologische principes. Deze pioniers ondervinden soms de complexiteit van het Vlaams waterbeheer, dat vertakt zit in verschillende instellingen met specifieke regelgeving en insteek. Ook daar is werk aan de winkel voor ILVO om samen met landbouwers en overheden te werken aan een efficiënter beleid.

Samengevat

ILVO zet in op​ het vergroten van het wateraanbod én ​het reduceren van de watervraag ​met onderzoek dat gaat ​van plant tot landschap.​ De focus ligt op structurele oplossingen, met aandacht voor systeemdenken.

Nog meer informatie over water in de landbouw nodig?

Bekijk de presentatie 'Hoe kunnen landbouwers zich beter wapenen tegen waterschaarste' van onze waterexpert Sarah Garré hieronder of contacteer onze expert.