Dossier Systeemdenken

Systeemdenken: wat is het en hoe kunnen we dit gebruiken in ons onderzoek?

Waarom systeemdenken?

De actoren van het huidige voedingssysteem werken in een zeer complexe realiteit. De problemen én uitdagingen zijn zeer complex, omdat er vaak zowel maatschappelijke discussie is omtrent 1) het probleem zelf, 2) de beste strategie om er mee om te gaan en 3) de implementatie van die gekozen strategieën zelf, de transitiepaden.

Voorbeeld: de klimaatverandering

Een heel duidelijk voorbeeld is de klimaatverandering. Er is nogal wat discussie over wie verantwoordelijk is voor welke uitstoot, en hoe berekenen we die uitstoot? Ten tweede, wat zijn mogelijke oplossingen? Kiezen we voor een mitigatie of adaptatiestrategie of werken we naar een set van oplossingen uit beide strategieën? En welke dan? En als we strategieën definiëren, hoe gaan we deze dan implementeren? Welke actoren moeten we in dit proces betrekken?

Complexe onderlinge afhankelijkheden

We hebben dus te maken met veelal onvolledige kennis, tegenstrijdige en vaak veranderende visies die moeilijk te herkennen zijn en nog moeilijker op één lijn te krijgen zijn. Bovendien kan de inspanning om één aspect van het probleem op te lossen, door complexe onderlinge afhankelijkheden nieuwe problemen aan het licht brengen of creëren.

Dus hoewel technische oplossingen erg belangrijk zijn én blijven, is het niet meer voldoende om alleen op technisch onderzoek te focussen. We moeten begrijpen hoe processen verlopen, hoe mensen beslissen, welke rollen die actoren opnemen en hoe nieuwe oplossingen samen met die actoren kunnen worden gevonden. Daarom hebben we nieuwe instrumenten nodig om dergelijke problemen aan te pakken, om interactie te organiseren en om elkaar te begrijpen. Systeemdenken biedt hiertoe een set van tools.

Wat is een systeem?

Een systeem is een groep van elementen of componenten die met elkaar in verband staan, elkaar rechtstreeks of onrechtstreeks beïnvloeden en daardoor een samenhangend geheel vormen. Binnen grote systemen zijn dikwijls subsystemen te onderscheiden die met elkaar in verband staan. De natuur, een samenleving, een ecosysteem, het menselijk lichaam, een bedrijf of organisatie en een gezin kunnen allemaal bekeken worden als een systeem. Dikwijls hebben systemen een welbepaalde functie of doel, ook al is dit niet altijd zichtbaar. Systemen organiseren zichzelf, zijn alleszins niet lineair, hebben interne terugkoppelingsmechanismen en zijn complex en onvoorspelbaar.

Wat is systeemdenken?

Wanneer we starten met systeemdenken proberen we een welbepaald systeem en de subsystemen in kaart te brengen. We zoeken naar relaties tussen de subsystemen en naar feedback lussen. We leren cyclisch denken en het bredere beeld te zien. Wat heel cruciaal is bij systeemdenken is dat we de diverse perspectieven, visies en meningen trachten mee te nemen bij zowel het begrijpen van het probleem, de zoektocht naar strategieën of oplossingen als bij de implementatie van acties.

Relevantie van verscheiden perspectieven?

Hoe we denken, beïnvloedt wat we zien. Iedereen heeft zijn eigen manier om naar de wereld rondom zich te kijken. Wat men ziet en hoe men met die informatie omgaat en wat men belangrijk vindt, wordt bepaald door achtergrond, geloofsovertuiging, ervaringen, vriendenkring, studies en door de cultuur waarin men leeft of opgegroeid is. Op deze manier wordt een referentiekader gevormd, men ziet vooral de dingen die aansluiten bij de eigen leefwereld. We hebben moeite om dingen te zien waarvoor we geen referentiekader hebben.

Veel discussies of conflicten ontstaan nu juist omdat ieder de waarheid zoekt binnen zijn eigen wereldbeeld of referentiekader. Er zijn echter veel meer mogelijkheden om naar de werkelijkheid te kijken dan we op het eerste zicht zouden vermoeden. In een complexe wereld moet er daarom meer beroep gedaan worden op de ervaringen vanuit de verschillende wereldbeelden. De uitdaging ligt hem in diversiteit te leren zien als een verrijking.

Duurzame ontwikkeling vraagt om te denken in grote verbanden, samen te werken en een bereidheid om zaken te herbekijken en de systemen te zien. Dit kan best door duurzaamheidsvraagstukken te bekijken vanuit zoveel mogelijk perspectieven. Zeker voor deze vraagstukken is systeemdenken daarom een interessante tool.