Dossier Agro-ecologie

Agro-ecologie als holistische benadering in de transitie naar duurzame landbouw- en voedingssystemen

Een geïntegreerde set van 13 agro-ecologische principes

De modernisering van het landbouw- en voedselsysteem heeft ertoe geleid dat men voldoende voedsel tegen een lage prijs kon produceren. Deze evolutie ging gepaard met negatieve neveneffecten voor het milieu, voor de mens en ook specifiek voor de landbouwers.

Er bestaat geen eenvoudige definitie van het begrip agro-ecologie. Het is een set principes die ons de weg wijzen naar een meer duurzaam voedselsysteem. Wij vertrekken van de 13 principes, gedefinieerd door het High Level Panel of Experts on Food Security and Nutrition (HPLE), 2019.

In de agro-ecologische principes wijst men op de samenhang tussen de ecologische problemen en de socio-economische uitdagingen. Een geïntegreerde benadering van deze uitdagingen is noodzakelijk voor de transitie naar een meer duurzaam agro-voedingssysteem. De 13 principes zijn:

1. Recycleren van grondstoffen
   Gebruik lokale, hernieuwbare hulpbronnen en sluit zoveel mogelijk de kringlopen van nutriënten en biomassa.
2. Inputs verminderen
   Verminder of vermijd afhankelijkheid van aangekochte inputs en word zo veel mogelijk zelfvoorzienend.
3. Gezonde bodem
   Behoud en versterk de bodemgezondheid en bodemfuncties om plantengroei te verbeteren, door organisch materiaal in te brengen en de biologische activiteit in de bodem te verbeteren.
4. Gezonde dieren
   Waarborg de gezondheid en het welzijn van de dieren.
5. Biodiversiteit
   Behoud en verbeter de diversiteit van soorten, de functionele en genetische diversiteit en behoud zo de biodiversiteit in het agro-ecosysteem in tijd en ruimte, op veld-, bedrijf-, en landschapsschaal.
6. Synergie
   Bevorder positieve ecologische interactie, synergie, integratie en complementariteit tussen de elementen van agro-ecosystemen.
7. Economische diversificatie
   Diversifieer het landbouwinkomen door te zorgen voor meer financiële onafhankelijkheid voor kleinschalige landbouwers, meer kansen op toegevoegde waarde door hen in staat te stellen om in te spelen op de vraag van consumenten.
8. Co-creatie van kennis
   Co-creatie en horizontale uitwisseling van kennis, zoals lokale en wetenschappelijke innovatie, door uitwisseling tussen landbouwers te stimuleren.
9. Sociale waarden en voedingspatronen
   Voedselsystemen op basis van cultuur, identiteit, traditie en sociale (gender)gelijkheid van lokale gemeenschappen, om te komen tot gezonde, gevarieerde, seizoensgebonden en cultureel aangepaste voedingspatronen.
10. Eerlijkheid
    Waardige en degelijke bestaansmiddelen voor alle actoren in het voedingssysteem, in het bijzonder voor kleinschalige producenten, op basis van eerlijke handel, eerlijke tewerkstelling en eerlijke behandeling van intellectuele eigendomsrechten.
11. Verbinding
    Nabijheid en vertrouwen tussen producenten en consumenten, door eerlijke en kortere ketens te bevorderen en door voedselsystemen opnieuw te integreren in lokale economieën.
12. Beheer van land en natuurlijke hulpbronnen
    Verbeter institutionele regelingen, inclusief erkenning en ondersteuning van boeren als duurzame beheerders van natuurlijke en genetische hulpbronnen.
13. Participatie
    Sociale organisatie en grotere deelname aan de besluitvorming door voedselproducenten en consumenten, ter ondersteuning van gedecentraliseerd bestuur en lokaal aanpassingsgericht beheer van voedselsystemen.

Van principes naar praktijken

Hoe beter men erin slaagt om de natuurlijke processen – die elkaar in evenwicht houden – na te bootsen, des te dichter benadert men de agro-ecologische landbouwaanpak. Men streeft er daarbij naar om op een natuurlijke manier dierenwelzijn, bodemvruchtbaarheid of plaagbeheersing tot stand te brengen.

Het komt erop aan om voordelige biologische synergieën en interacties te creëren tussen componenten van een agro-ecosysteem. Beweiding bijvoorbeeld, kan een positief effect hebben op het dierenwelzijn, maar ook op de grasgroei, de bodemgezondheid en de stabiliteit van het landbouwinkomen. In de praktijk betekent het starten met nieuwe, agro-ecologische praktijken een volgehouden zoektocht naar de beste combinaties van nieuwe en oude technieken en strategieën, waarbij een doorgedreven kennis van natuurlijke ecosystemen nodig is om tot de beste oplossing te komen binnen de lokale context.

Deze lokale omstandigheden zijn cruciaal aangezien afzetmogelijkheden, regionaal beschikbare technieken, kennis en het heersende landbouwbeleid bepalend zijn voor de implementatie van agro-ecologie. Dit betekent dat de manier waarop de 13 principes operationeel gemaakt worden (op een veld, in een bedrijf, een keten of een regio) afhankelijk is van de geografische of socio-culturele omstandigheden. Er wordt gestreefd naar een multifunctioneel model, waarbij naast de productie van voedsel ook aandacht gaat naar het leveren van ecosysteemdiensten en/of sociale meerwaarde.

Agro-ecologie en aanverwante concepten: hoe verhouden ze zich tot elkaar?

Er zijn zeker overeenkomsten of overlap met verwante concepten zoals biologische landbouw, biodynamische landbouw, permacultuur, regeneratieve landbouw en agroforestry (boslandbouw). Al deze vormen van landgebruik zijn gericht op het volgen van ecologische principes, elk met een eigen invalshoek. Agro-ecologie voegt daar nog een aantal socio-economische principes aan toe.

De meest verbreide vorm in het rijtje is biologische landbouw. Agro-ecologie en biologische landbouw stoelen op gelijkaardige doelstellingen, principes en praktijken. Beiden gaan uit van een systeemaanpak om de milieu-impact van landbouw te minimaliseren en gunstige condities voor dieren, planten, bodem, landbouwers en de maatschappij te realiseren (voedselkwaliteit, dierenwelzijn). Beiden dagen de dominante voedsel- en landbouwsystemen uit. Beiden trachten de landbouwers en de burgers te engageren. Biologische landbouwers zien zichzelf vaak als pioniers van de agro-ecologische principes. Bio-landbouw is echter gedefinieerd volgens een wetgevend kader, waarin productieregels, vermarkting- en controleprocedures worden vastgelegd. Agro-ecologie niet. Er bestaat voor dat laatste geen lastenboek waarbij men al dan niet een agro-ecologische stempel verwerft. Agro-ecologische transitie is het proces waarbij via een geleidelijk proces op meerdere niveaus (bedrijf, keten, regio) agro-ecologische principes geïntegreerd worden.

Agro-ecologie als onderzoeksmethode

Agro-ecologische innovatie steunt op een transdisciplinaire benadering, oftewel het integreren van wetenschappelijke kennis en ervaringskennis van landbouwers en andere actoren. Agro-ecologische praktijken afstemmen op de lokale omgeving verklaart waarom er bij het ontwikkelen van agro-ecologische innovatie veel belang wordt gehecht aan lokale ervaringskennis. Tijdens onderzoek voorziet men vaak een experimentele fase binnen een real-life landbouwcontext waarbij ervaringskennis van de landbouwer evenwaardig is aan onderzoekskennis. Onderzoekers hebben een ondersteunende rol in de zoektocht van landbouwers en andere actoren naar de integratie van agro-ecologische principes.

Naast het belang van de lokale context is ook het systemische karakter van onderzoek kenmerkend in de agro-ecologische innovatie. Bij zo’n systeembenadering worden de verschillende, soms wederkerige relaties tussen de onderdelen van het landbouwbedrijf en zijn context geïdentificeerd. Verschillende perspectieven worden geïntegreerd bij het inzichtelijk maken van complexe uitdagingen om sociale, economische en ecologische impact van agro-ecologische praktijken te evalueren. Hiervoor wordt kennis van meerdere disciplines (economie, sociologie en ecologie) geïntegreerd.

Agro-ecologie als sociale of politieke beweging

Deze beweging bepleit agro-ecologie als alternatief voor de gangbare industriële landbouwproductie, en haalt zijn inspiratie hoofdzakelijk uit de Nyéléni verklaring. Deze verklaring kwam tot stand na het tweede Nyéléni Forum in 2015, een wereldconferentie voor voedselsoevereiniteit. Deze verklaring sluit voor een groot stuk aan bij de agro-ecologische principes zoals gedefinieerd door HPLE, maar geeft meer aandacht aan het tegengaan van het agro-industriële model door bestaande machtsstructuren - zoals landconcentratie en machtsconcentratie in voedselketens – uit te dagen.

LLAEBIO als aanspreekpunt voor vragen rond agro-ecologie

Deze transdisciplinaire systeembenadering van agro-ecologie staat ook centraal in LLAEBIO, het Living Lab Agro-ecologie en Biologische landbouw (LLAEBIO). De werking van LLAEBIO, gecoördineerd door ILVO, is gebaseerd op de volgende pijlers: systeemaanpak, integreren van verschillende soorten kennis en het experimenteren in een real-life context. Deze experimenten gebeuren onder andere op het Proefplatform Agro-ecologie Hansbeke (PPAE Hansbeke), een samenwerking tussen ILVO, PHAE en RHAE. Lees de blogs over de experimenten van het PPAE Hansbeke.

Agro-ecologie krijgt aandacht in het Vlaams en Europees beleid

In het verleden was agro-ecologie eerder in beperkte kring gekend. Intussen is er een bekendheid en een plek veroverd in het regionale en Europese beleid. De systeemaanpak en de agro-ecologische principes krijgen meer erkenning. Na 2020 ging Europa naar een landbouw-voedselsysteem met minder gewasbescherming, minder kunstmest, beter bodembeheer en meer biodiversiteit. In de Farm-to-Fork strategie, die aan de basis ligt van de “Green Deal”, staat de transitie naar een milieuvriendelijke en veerkrachtige landbouw, die tevens een gezond inkomen genereert voor de landbouwers, centraal. Men wijst op de rol van agro-ecologie in het bereiken van deze doelstelling.

De Vlaamse overheid lanceerde in 2022 de Vlaamse voedselstrategie om ons Vlaamse voedselsysteem weerbaarder te maken voor de grote uitdagingen die ons huidig landbouw-voedselsysteem onder druk zetten (Go4Food: een Vlaamse voedselstrategie voor morgen | Landbouw en Zeevisserij (vlaanderen.be). Deze strategie wordt deels geoperationaliseerd aan de hand van 11 voedseldeals. In de voedseldeal agro-ecologie worden acties uitgewerkt om de transitie naar agro-ecologie in Vlaanderen verder te ondersteunen. ILVO is een sterk betrokken partner in het vormgeven en uitwerken van deze deal via LLAEBIO.

Op 1 januari 2024 werd, ondersteund door de Europese Commissie in het kader van het programma Horizon Europe, een Europees agro-ecologie netwerk, het AGROECOLOGY (AE) Partnership “Versnelling transitie landbouwsystemen: agro-ecologie living labs en onderzoeksinfrastructuren” Agroecology Partnership , opgestart dat een looptijd heeft van 10 jaar. Dit ambitieus, grootschalig netwerk van 66 partners uit 26 verschillende lidstaten zal de Europese landbouwsector met vele uitdagingen op vlak van klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, voedselzekerheid en milieu, maar tegelijk winstgevend en aantrekkelijk voor boeren, ondersteunen via onderzoek en innovatie. Wetenschap en praktijk worden via AE samengevoegd door de betrokken living labs, praktijkgerichte test- en experimenteeromgevingen en de aanwezige onderzoeksfaciliteiten met wetenschappelijke kennis waardoor de transitie naar agro-ecologie zal versnellen. AE zal de middelen van de EC en de betrokken lidstaten bundelen om onderzoek op hoog niveau te financieren dat de nodige kennis en innovatie oplevert. Verschillende ondersteunende activiteiten zullen de betrokkenen betrekken, informeren, raadplegen en adviseren. ILVO is betrokken in het management van het AE project en is verantwoordelijk voor de taken ivm communicatie, disseminatie en exploitatie.