Dossier Agro-ecologie

Agro ecologie als ontwikkelingspad naar duurzame landbouw: welke rol speelt het onderzoek?

Benaderende definitie van agro-ecologie?

De modernisering van het landbouw- en voedselsysteem heeft ertoe geleid dat men voldoende voedsel tegen een lage prijs kon produceren. De keerzijde van de medaille is dat dit gepaard gaat met negatieve neveneffecten voor het milieu, voor de mens en ook specifiek voor de boer.

In de agro-ecologische principes wijst men op de samenhang tussen de ecologische problemen en de socio-economische uitdagingen. Die twee samen aanpakken bevordert de transitie naar meer duurzame landbouw. Het benutten van de natuurlijke processen en relaties tussen mens, landbouw en natuur staat centraal.

Er bestaat geen eenvoudige onderscheidende definitie van het begrip agro-ecologie. Het is eerder een set richtingwijzers, op weg naar een meer duurzaam voedselsysteem.

Agro-ecologie, een wetenschappelijke onderzoekspraktijk?

Agro-ecologie wordt als concept ook gebruikt om een bepaalde wetenschappelijke onderzoekspraktijk aan te duiden. Het belangrijkste kenmerk is dan de systeembenadering van de volledige agrovoedingscontext waarin zowel de volledige ecologische, economische én sociale dimensies worden beschouwd. Het doel is om met de lijst van principes en praktijken te streven naar veerkracht en duurzaamheid in voedsel- en landbouwsystemen.

Sociaal-politieke beweging

Deze beweging bepleit de praktische toepassing van agro-ecologie als alternatief voor de gangbare industriële landbouwproductie.

Principes van agro-ecologie: als geheel te beschouwen

De richtinggevende benadering van agro-ecologie vat men samen in 7 principes:

• streven naar meer bodemgezondheid door goed beheer van het organisch stofgehalte en door het stimuleren van bodemleven
• het sluiten van nutriëntencycli
• meer biodiversiteit, ook deze die functioneel is voor de landbouwbedrijfsvoering
• vermindering van externe inputs waaronder pesticiden, kunstmest en fossiele brandstoffen, meer gebruik van lokale hulpbronnen
• een hechtere band tussen producent en consument
• autonomie en weerbaarheid in het businessplan
• co-creatieve en systemische kennisopbouw, onderzoekers en bedrijven samen

Een holistische kijk op het systeem wordt vaak naar voren geschoven als bijkomend principe.

De agro-ecologische benadering betekent dat men het geheel van deze basisprincipes toepast, rekening houdend met de context waarbinnen voedsel geproduceerd wordt. Agro-ecologie is de geaggregeerde som van een reeks praktijken op basis van elk van de principes.

Praktijken als toolbox, aan te wenden volgens context

Agro-ecologische praktijken vormen anderzijds een toolbox waaruit landbouwers kunnen kiezen, los van een holistische visie op het systeem. De context is namelijk, naast de systeembenadering, bepalend voor de invulling van de principes.

Hoewel de agro-ecologische principes heel breed toepasbaar zijn, is de manier waarop ze operationeel gemaakt worden afhankelijk van heersende milieu- en socio-economische omstandigheden op een bepaalde locatie. Agro-ecologische keuzes zullen afhangen van duurzaamheidsuitdagingen en condities in de gegeven context, waarin de multifunctionaliteit van landbouw in rekening wordt gebracht. Hierbij worden de menselijke (economisch, sociaal, culturele, politieke …) en omgevingsbeperkingen in kaart gebracht, alsook de manier waarop deze met elkaar, en de lokaal beschikbare middelen (natuurlijk, sociaal, menselijk, fysisch en financieel) interageren.

Transdisciplinariteit en meerdere schaalniveaus

Via de systeembenadering worden mogelijke agro-ecologische keuzes beoordeeld op verschillende schaalniveaus (perceel, bedrijf, regio, wereld) en op hun sociale, economische en ecologische impact. Hiervoor wordt kennis van meerdere disciplines geïntegreerd.

De aandacht voor het contextspecifieke verklaart waarom er veel belang wordt gehecht aan lokale ervaringskennis. Wetenschappelijke recepten moeten dus vertaald worden naar ad hoc praktische toepassingen per context. Met trandisciplinariteit wordt de integratie bedoeld van wetenschappelijke kennis en ervaringskennis van landbouwers.

Vaak voorziet men een experimentele fase binnen een real life context. Hierbij gaan wetenschappers en landbouwers samen aan de slag.

LLAEBIO

Het Living Lab Agro-ecologie en Biologische landbouw (LLAEBIO), getrokken door ILVO, steunt dus op drie pikkels systeemaanpak, integreren van verschillende soorten kennis en het experimenteren in een real-life context. Deze laatste krijgt vorm in het Proefplatform Agro-ecologie Hansbeke (PPAE Hansbeke), een samenwerking tussen ILVO, PHAE en RHAE. Lees hier de blogs over de experimenten van het PPAE Hansbeke.

Uitgekiende praktijk om natuurlijke processen na te bootsen in landbouwcontext

Hoe beter men erin slaagt om de natuurlijke processen – die elkaar in evenwicht houden – na te bootsen, des te dichter benadert men de agro-ecologische landbouwaanpak. Het komt erop aan om voordelige biologische synergiën en interacties te creëren tussen componenten van een agro-ecosysteem. In de praktijk betekent dat een volgehouden zoektocht naar de beste combinaties van technieken en strategieën.

De landbouwer bekijkt zijn bedrijf en hoe dat samenhangt met de omgeving, de bodem, de buurt.

Verwante concepten

Zijn er overeenkomsten of overlappingen met verwante concepten zoals biologische landbouw, biodynamische landbouw, permacultuur, regeneratieve landbouw en agroforestry (boslandbouw)? Zeker! Al deze vormen van landgebruik zijn gericht op het volgen van ecologische principes, elk met een eigen invalshoek. Agro-ecologie voegt daar nog een aantal socio-economische principes aan toe.

De meest verbreide vorm in het rijtje is biologische landbouw. Agro-ecologie en biologische landbouw stoelen op gelijkaardige doelstellingen, principes en praktijken. Beiden gaan uit van een systeemaanpak om de milieu-impact van landbouw te minimaliseren en gunstige condities voor dieren, planten, bodem, landbouwers en de maatschappij te realiseren (voedselkwaliteit, dierenwelzijn). Beiden dagen de dominante voedsel- en landbouwsystemen uit. Beiden trachten de landbouwers en de burgers te engageren.

Bio-landbouw is een verschil?

Biologische landbouwers zien zichzelf vaak als pioniers van de agro-ecologische principes. Bio-landbouw is echter gedefinieerd volgens een wetgevend kader, waarin productieregels, vermarkting- en controleprocedures worden vastgelegd. Agro-ecologie niet. Er bestaat voor dat laatste geen lastenboek waarbij men al dan niet een agro-ecologische stempel verwerft. Het gaat hier om stappen zetten in een verbetercontinuüm.

Agro-ecologie en Europa

In het verleden was agro-ecologie eerder in een beperkte kring gekend. Intussen is er een bekendheid en een plek veroverd in het regionale en Europese beleid. De systeemaanpak en de agro-ecologische principes krijgen meer erkenning. Europa gaat na 2020 naar een voedselsysteem met minder gewasbescherming, minder kunstmest, beter bodembeheer en meer biodiversiteit. In de Farm to Fork strategie, die aan de basis ligt van de ‘Green Deal’, staat de transitie naar een milieuvriendelijke en veerkrachtige landbouw, die tevens een gezond inkomen genereert voor de landbouwers, centraal. Men wijst op de rol van agro-ecologie in het bereiken van deze doelstelling.

De Europese Commissie stelt zich tot doel om tegen 2024 een Europees netwerk op te zetten van Living Labs die inzetten op agro-ecologie. Dit netwerk moet landbouwers ondersteunen bij agro-ecologische praktijken op een schaal die nodig is voor positieve economische, ecologische en sociale effecten.

ILVO speelt een vooraanstaande rol bij het uitwerken van de richtlijnen voor het operationeel maken van zo’n netwerk.